آیه 83 سوره نمل

وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآياتِنا فَهُمْ يُوزَعُونَ (83)

بعد از ذكر علائم قيامت، بيان احوال آن روز را فرمايد: وَ يَوْمَ نَحْشُرُ: و ياد كن روزى را كه حشر فرمائيم بقدرت كامله خود، مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً: از بعض هر امت گروهى را كه رؤسا و اشراف ايشان باشند، مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآياتِنا: از كسانى كه پيوسته و هميشه تكذيب كرده باشند آيات كلام ما را، يا دلايل توحيد و قدرت ما را. فَهُمْ يُوزَعُونَ‌: پس ايشان بازداشته شوند تا اراذل و اسافل قوم به آنها رسند و همه را يكبار به جهنم برند. يا ايشان را باز دارند براى خطاب و عتاب و شدت حساب با پيروان آنها.

وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآياتِنا فَهُمْ يُوزَعُونَ (83) حَتَّى إِذا جاؤُ قالَ أَ كَذَّبْتُمْ بِآياتِي وَ لَمْ تُحِيطُوا بِها عِلْماً أَمَّا ذا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (84) وَ وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ بِما ظَلَمُوا فَهُمْ لا يَنْطِقُونَ (85) أَ لَمْ يَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا اللَّيْلَ لِيَسْكُنُوا فِيهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ (86) وَ يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ إِلاَّ مَنْ شاءَ اللَّهُ وَ كُلٌّ أَتَوْهُ داخِرِينَ (87)

وَ تَرَى الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ إِنَّهُ خَبِيرٌ بِما تَفْعَلُونَ (88)

ترجمه‌

و روز كه برانگيزانيم از هر امّتى گروهى را از آنانكه تكذيب ميكنند آيتهاى ما را پس آنها باز داشته ميشوند

تا چون آيند گويد آيا تكذيب كرديد آيتهاى مرا و احاطه پيدا نكرديد بآنها از روى دانش يا چه بوديد كه ميكرديد

و واقع شود كلمه عذاب بر آنها بسبب آنكه ستم كردند پس آنها سخن نميگويند

آيا نديدند كه ما قرار داديم شب را تا آرام گيرند در آن و روز را بينا كننده همانا در اين آيتها است براى گروهى كه ميگروند

و روز كه دميده شود در صور پس هراسان شود هر كه در آسمانها و هر كه در زمين است مگر كسيكه بخواهد خدا و همه آيند او را خوارشدگان‌

و ميبينى كوهها را و پندارى آنها را ساكن و آنها ميروند بروش ابر كار خدائى كه درست و محكم ساخت همه چيز را همانا او آگاه است بآنچه ميكنيد.

تفسير

خداوند متعال بعد از بيان خروج جنبنده‌اى از زمين در آيه اخيره از آيات سابقه كه از علائم قيامت يا ظهور حضرت حجّت است متعرّض بعضى از احوال آنروز شده باين تقريب كه ياد كن اى پيغمبر روزى را كه جمع كنيم در آنروز از هر امتى از امم سابقه و لاحقه دسته‌اى را از كسانيكه تكذيب نمودند آيات و دلائل اديان حقّه را كه ما براى ارشاد و هدايت آنها نصب نموده بوديم پس هر دسته را بجاى خود واقف نمائيم تا همه حاضر شوند و يكجا مجتمع گردند

جلد 4 صفحه 167

و بآنها خطاب با عتاب صادر گردد كه آيا شما بوديد كه تكذيب كرديد آيات و دلائل اثبات دين و مذهب حق را كه ما براى شما اقامه نموده بوديم و تأمل و تدبّر و تفكر ننموديد در اطراف و اكناف آنها تا احاطه علمى و يقين بآنها پيدا كنيد يا غير از اين چه كار بود كه ميكرديد كار شما همين تكذيب و سركشى و عناد بود و بعد از اين ملامت و عتاب حكم عذاب آنها صادر ميشود براى ظلم و ستمى كه از آنها بخودشان و خلق شده بود و آنها قادر بر جواب نميشوند براى آنكه مشمول كلمه عذابند و عذرى ندارند كه بياورند آنچه ذكر شد متظاهر از اين آيات است با قطع نظر از روايات مفسّره ولى نظر باخبار باب اين واقعه در رجعت ائمه اطهار واقع ميشود كه خداوند كسانيرا كه تكذيب نمودند آنذوات مقدسه را و ظلم كردند بايشان زنده ميفرمايد و بعد از ملامت و عتاب بعذاب دنيا محكوم ميشوند بطوريكه زبانشان از هول و هراس بند ميآيد و قادر بر معذرت و جواب نميشوند و فرموده‌اند خداوند در قيامت تمام مردم را محشور ميفرمايد ولى در رجعت از هر گروهى آنانكه اهل ايمان محض و اهل كفر محضند محشور ميگردند و كسانيكه كشته شدند و نصيب آنها از دنيا كامل نشده زنده ميشوند تا استيفاء حظّ و رزقشان را بنمايند و كسيكه استبعاد نمايد از اين امر با آنكه خداوند از احياء مردگان در دنيا مكرّر خبر داده در قرآن استبعاد از قدرت خدا نموده چه مانع دارد خداوند دوستان آل محمد صلّى اللّه عليه و اله و سلّم را كه بظلم كشته شدند و از نعم دنيا محروم گشتند زنده فرمايد كه بآمال و آرزوى خودشان كه مشاهده دولت و عزّت آن خاندان است برسند و از دشمنان ايشان در دنيا انتقام بكشد و بجزاى ظلمشان برساند با آنكه با ظاهر آيه هم موافق‌تر است چون مستفاد از آيه آنستكه آنروز روز حشر بعضى از مردم است نه تمام آنها و در سوره بقره ذيل آيه شريفه ثمّ بعثناكم من بعد موتكم لعلّكم تشكرون بيانى مستوفى در باب رجعت گذشت كه اخبار متواتر است و مانع عقلى ندارد فقط چيزيكه با سليقه حقير موافق نبود در بعضى از روايات آن بود كه جنبنده بامير المؤمنين عليه السّلام تفسير شده بود لذا آنرا در آيات سابقه ذكر ننمودم و بر فرض صحّت بايد گفت تعبير از آن حضرت باين عنوان بملاحظه آنستكه آن وجود مبارك اول متحرك و فعّال در نصرت اسلام و پيغمبر خاتم بوده‌

جلد 4 صفحه 168

و عمده وقايع رجعت بيد الهى او انجام خواهد يافت و بنابراين خروج دابّه از زمين هم در رجعت خواهد بود و بعد از اين خداوند بيان قدرت و حكمت خود را فرموده كه آيا نديدند ما قرار داديم شب را براى سكونت و آرامش و استراحت بندگان در آن و روز را براى آنكه به بينند ديدنيها را در آن و براى مبالغه در اينمعنى فرموده بينا يا بينا كننده چون بينائى بنور آفتاب حاصل ميشود چنانچه بنور ديده وجود پيدا ميكند و كسانيكه دلهاشان منوّر بنور ايمان است از اين اختلاف شبانه روز بر طبق حكمت و مصلحت پى ميبرند بوجود خداوند قادر حكيم مهربان به بندگان كه وسائل آسايش و كسب و كار آنها را بخوبى فراهم فرموده و توانسته تاريكى را مبدّل بروشنى و روشنى را منقلب بتاريكى كند و اخيرا شمّه‌اى از اهوال قيامت را بيان فرموده كه روز كه دميده شود در صور كه از پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم روايت شده كه آن شاخى است از نور در دهان اسرافيل يكمرتبه ميدمد همه ميميرند مرتبه ديگر ميدمد همه زنده ميشوند پس خائف و ترسان و مضطرب و پريشان گردند تمام اهل آسمانها و زمين مگر كسانيكه خداوند مطمئن نموده است دل آنها را برحمت خود مانند ملائكه و انبياء و اولياء و شهداء و همه در پيشگاه الهى با حال ذلّت و انكسار براى حساب حاضر و واقف شوند و تعبير بماضى براى تحقق وقوع آن است و بعضى آتوه بصيغه فاعل قرائت نموده‌اند و در آنروز مى‌بينى اى بيننده كوهها را واقف بجاى خود با آنكه مانند ابر بتندى حركت ميكنند براى متلاشى شدن و رو بزوال و نيستى رفتن و گفته‌اند اين براى آنستكه اجرام كبار وقتى در جهتى حركت ميكنند چون اطراف آنها مشهود نيست حركت آنها مرئى نميشود چنانچه ابر هم اگر منبسط در آسمان باشد حركتش معلوم نميگردد و اين در صورتى است كه زمين چنانچه قدماء قائل بودند ساكن باشد و الا هميشه اين حركت براى اجزاء آن ثابت است با آنكه محسوس و مرئى نميشود و اختصاص بروز خاصى ندارد و بايد گفت اين آيه در مقام بيان يكى از عجائب صنع و قدرت الهى است نه بيان خصوص احوال روز حشر و مؤيد اين معنى آنستكه ميفرمايد صنعت نموده است خدا صنع خوبى آنخداوندى كه تمام صنايع او محكم و متقن و مستحسن است و در هر حال‌

جلد 4 صفحه 169

او آگاه است بافعال و اعمال بندگان ظاهرا و باطنا و بر طبق آن پاداش و جزا ميدهد از خير و شر و ثواب و عقاب و بعضى يفعلون بصيغه مغايب قرائت نموده‌اند و محتمل است مراد از جبال كلّيه اجسام باشد و مراد از حركت آنها بسرعت حركت جوهريّه باشد كه حكماء متأخرين براى عالم ناسوت اثبات نموده‌اند و مؤيد اينمعنى روايتى است كه اهل سنّت از امام صادق عليه السّلام نقل كرده‌اند كه مراد آنستكه مى‌بينى نفوس را در وقت مردن بجاى خودند با آنكه روح با كمال سرعت سير در عالم قدس ميكند چنانچه مفسر معاصر در نفحات نقل فرموده و اللّه اعلم.

وَ يَوم‌َ نَحشُرُ مِن‌ كُل‌ِّ أُمَّةٍ فَوجاً مِمَّن‌ يُكَذِّب‌ُ بِآياتِنا فَهُم‌ يُوزَعُون‌َ (83)

و روزي‌ ‌که‌ محشور ميكنيم‌ ‌از‌ ‌هر‌ امتي‌ يك‌ فوج‌ و دسته‌اي‌ ‌از‌ كساني‌ ‌که‌ تكذيب‌ كردند بآيات‌ ‌ما ‌پس‌ ‌آنها‌ باز داشته‌ ميشوند.

وَ يَوم‌َ نَحشُرُ مِن‌ كُل‌ِّ أُمَّةٍ فَوجاً مفسرين‌ عامه‌ تفسير كردند بيوم‌ القيمة لكن‌ ‌اينکه‌ تفسير خلاف‌ صريح‌ قرآنست‌ و ‌در‌ اخبار بسياري‌ ‌از‌ ائمه‌ استشهاد فرموده‌اند بآيه شريفه‌ وَ حَشَرناهُم‌، فَلَم‌ نُغادِر مِنهُم‌ أَحَداً (كهف‌ ‌آيه‌ 47) ‌که‌ ‌در‌ قيامت‌ تمام‌ جن‌ و انس‌ ‌حتي‌ وحوش‌ محشور مي‌ شوند و احدي‌ باقي‌ نميماند و ‌اينکه‌ ‌آيه‌ ميفرمايد ‌از‌ ‌هر‌ امتي‌ فوجي‌ محشور ميشوند و ‌اينکه‌ دليل‌ واضح‌ ‌است‌ ‌بر‌ رجعت‌ و مسئله‌ رجعت‌ ‌از‌ ضروريات‌ مذهب‌ شيعه‌ ‌است‌ و منكر ‌آن‌ ‌از‌ ايمان‌ خارج‌ ‌است‌ و اخبار رجعت‌ ‌از‌ متواترات‌ ‌است‌ و كتب‌ مشتمله‌ ‌بر‌ مسئله‌ رجعت‌ بسيار ‌است‌ و ‌ما ‌در‌ مجلد دوم‌ كلم‌ الطيب‌ آخر كتاب‌ نقل‌ كرده‌ايم‌ بحث‌ دوازدهم‌ ‌از‌ صفحه‌ 327 ‌الي‌ صفحه‌ 344 ‌در‌ طي‌ 18 صفحه‌ ادله‌ رجعت‌ و اخبار رجعت‌ و كتبي‌ ‌که‌ بيان‌ رجعت‌ ‌را‌ متعرض‌ ‌شده‌ و رد شبهات‌ رجعت‌ و كساني‌ ‌که‌ رجعت‌ ميكنند مراجعه‌ كنيد و ‌از‌ آيات‌ بسياري‌ ‌از‌ قرآن‌ استفاده‌ ميشود مثل‌ همين‌ ‌آيه‌ و ‌آيه‌ وَعَدَ اللّه‌ُ الَّذِين‌َ آمَنُوا مِنكُم‌ وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ لَيَستَخلِفَنَّهُم‌ فِي‌ الأَرض‌ِ كَمَا استَخلَف‌َ الَّذِين‌َ مِن‌ قَبلِهِم‌ وَ لَيُمَكِّنَن‌َّ لَهُم‌ دِينَهُم‌ُ الَّذِي‌ ارتَضي‌ لَهُم‌ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُم‌ مِن‌ بَعدِ خَوفِهِم‌ أَمناً يَعبُدُونَنِي‌ لا يُشرِكُون‌َ بِي‌ شَيئاً (نور ‌آيه‌ 54) و هنوز ‌اينکه‌ وعده‌ عملي‌ نشده‌ و تخلف‌ پذير ‌هم‌ نيست‌ و منحصر ‌است‌ بدوره‌ رجعت‌ و ‌آيه‌ شريفه‌ وَ إِذ أَخَذَ اللّه‌ُ مِيثاق‌َ النَّبِيِّين‌َ لَما آتَيتُكُم‌ مِن‌ كِتاب‌ٍ وَ

جلد 14 - صفحه 190

حِكمَةٍ ثُم‌َّ جاءَكُم‌ رَسُول‌ٌ مُصَدِّق‌ٌ لِما مَعَكُم‌ لَتُؤمِنُن‌َّ بِه‌ِ وَ لَتَنصُرُنَّه‌ُ قال‌َ أَ أَقرَرتُم‌ وَ أَخَذتُم‌ عَلي‌ ذلِكُم‌ إِصرِي‌ قالُوا أَقرَرنا قال‌َ فَاشهَدُوا وَ أَنَا مَعَكُم‌ مِن‌َ الشّاهِدِين‌َ (ال‌ عمران‌ ‌آيه‌ 81) و ‌اينکه‌ ‌آيه‌ مصداقش‌ منحصر ‌است‌ برجعت‌ انبياء و نصرت‌ حضرت‌ قائم‌ و آيات‌ ديگر.

وَ يَوم‌َ نَحشُرُ مِن‌ كُل‌ِّ أُمَّةٍ فَوجاً مِمَّن‌ يُكَذِّب‌ُ بِآياتِنا كساني‌ ‌که‌ ظلم‌ كردند بائمه اطهار و بمؤمنين‌ و بانبياء ‌که‌ ‌من‌ محض‌ الكفر محضا محشور ميشوند و ‌بر‌ ميگردند.

فَهُم‌ يُوزَعُون‌َ ‌از‌ ‌آنها‌ مؤاخذه‌ ميشود.

]

(آیه 83)- سپس به یکی دیگر از نشانه‌های رستاخیز اشاره کرده، می‌گوید:

به خاطر بیاور «روزی را که ما از هر امتی گروهی را از کسانی که آیات ما را تکذیب می‌کردند محشور می‌کنیم، و آنها را نگه می‌داریم تا به یکدیگر ملحق شوند» (وَ یَوْمَ

ج3، ص438

نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ).

بسیاری از بزرگان این آیه را اشاره به مسأله رجعت و بازگشت گروهی از بد کاران و نیکو کاران به همین دنیا در آستانه رستاخیز می‌دانند.